Artikujt

Edhe ju mund të shtoni artikull...
Kliko këtu...

Pikëpamje të konceptimit të i’xhazit kur’anor

12.09.2006

Moto:



“Ne po ta rrëfejmë rrëfimin më të bukur, me këtë që po ta shpallim këtë Kur’an. Ti vërtet këtë më parë nuk e ke ditur.” (El-Kur’an, Jusuf, 3)


Hyrje

I’xhazi është ndër karakteristikat më të rëndësishme të Kur’anit dhe sipas dijetarit Musa Shahin Lashin, i’xhazi është unikal për Kur’anin, pasi që as hadithi kudsij as hadithi nuk karakteri-zohen me këtë veçori.
Kuptimet e shprehjes i’xhaz sikur edhe të shprehjes që është e lidhur ngushtë me të, tehaddi, edhe në veprat islame, edhe të atyre orientaliste janë hulumtuar dhe studiuar me kujdes dhe hollësisht. Edhe leksikografët janë angazhuar lidhur me këtë. Kështu, fjalori arabisht-boshnjakisht jep kuptimet: “Shkoquri (të thënët e qartë), elokuencë, gojëtari, pamundësia e të imituarit (të Kur’anit).” Deri sa derivati tjetër, “mu’xhizetun” domethënë “çudi, habi”, kurse vetë folja “a’xhe-ze – ju’xhizu” do të thotë: “të jesh i dobët, të jesh i paaftë, të mos mundesh, të mos jesh në gjendje.” Hans Wehr pohon se fjala i’xhaz do të thotë “pamundësia e imitimit, natyra e shkëlqyeshme, e mahnitshme e (Kur’anit).” Kurse Mustafa S. er-Rifai për i’xhazin pohon se ai njëkohësisht përcakton dy çështje: pamundësinë e fuqisë njerëzore që të marrë guximin të ofrojë mu’xhize, çudi dhe vazhdimësia e kësaj pamundësie gjatë shekujve.
Shprehja tehaddi përcakton provokimin, nxitjen që të ofrohet, të jepet diç i ngjashëm me Kur’anin dhe përgjithësisht është në harmoni të plotë me kuptimet e shprehjes ‘mu’xhize’. Në aspektin terminologjik ka kuptimin e dukurisë së mbinatyrshme që u shpallet të dërguarve të All-llahut me qëllim të dëshmimit të misionit të pejgamberisë së tyre e tek disa edhe të vërtetësisë së librave të shpallura nga All-llahu.


I’xhazi dhe tehaddi nëpër kohë

1. Nga librat hyjnorë, e sidomos nga Kur’ani mësojmë se mu’xhizet kanë ekzistuar prej Ademit alejhisselam e deri te Muhammedi alejhis-selam. Mirëpo, duhet vërejtur se mu’xhizet e pejgamberëve të hershëm kanë qenë të natyrës ndijore, perceptuese, fizike (hissijjjetun), me afat të shkurtër veprimi në kohë dhe hapësirë dhe nuk kanë pasur qëllim parësor të nxisin në garim, por ta manifestojnë fuqinë e Zotit të madhërueshëm, kryesisht të drejtuara veshit apo syrit të recipientit. Për shembull, zjarri i cili nuk e dogji Ibrahimin a. s. , ndarja e detit me shkop nga ana e Musait a. s. , ringjallja dhe shërimi tek Isai a. s. kanë qenë mu’xhize për një kohë të kufizuar, që më vonë ta pranojnë gjendjen e mëparshme.
Mirëpo, mu’xhizet e Muhammedit a. s., përveç karakteristikës ndijore, konkrete, materiale, posedojnë edhe karakterin, natyrën racionale, ideore, logjike (aklijjetun), e cila madje edhe është pikëpamja parësore dhe thelbësore e Shpalljes së fundit, kurse Muhammedi a. s. ishte “i dërguari i parë të cilin ia dërgoi All-llahu mbarë njerëzisë, e jo vetëm popullit dhe vendit të caktuar. Për këtë arsye All-llahu ka dëshiruar që mu’xhizja e Muhammedit a. s. të jetë njerëzore, e arsyeshme, por njëkohësisht që njerëzit nuk mund të bëjnë diç të ngjashëm me Kur’anin apo t’ia kapërcejnë atij. Ky pra është Kur’ani, mu’xhizja më e madhe të cilën ndonjëherë All-llahu ia dërgoi njerëzisë” e njëkohësisht edhe libri, po-rosia, instruksioni dhe mënyra universale e fundit për organizmin e jetës, dhuratë nga All-llahu.
Shpallja e Kur’anit Muhammedit a. s. në Mekke e pastaj edhe në Medine dhe vende tjera hasi në reagime të dyfishta te bashkëkohësit e tij: duke e pranuar si shpallje qiellore apo duke e refuzuar si ‘sihrun ju’theru’ (magji që transmetohet, El-Mudeththir, 24), ‘sihrun mustemirr-rrun’ (një magji në vazhdimësi, El-Kamer, 2), ‘ifkun ifterahu’ (gënjeshtër e madhe që e shpif ai, El-Furkan, 4).
Në këto vërejtje Kur’ani është përgjigjur me provokim epokal dhe suksesiv:

“Thuaj: ‘Sikur të bashkoheshin tërë xhindët dhe njerëzit të bënin një Kur’an, sikur ky, nuk do të mund të bënin sikur ky, edhe pse i ndihmojnë njëri-tjetrit.” (El-Isra, 88).

“Ose po thonë: ‘Ai po trillon!’ Thuaj: ‘po formuloni ju dhjetë kaptina të ngjashme me të (Kur’anin), të trilluara, dhe thirrni në ndihmë cilin të doni, në vend të All-llahut, nëse e flisni të vërtetën!” (Hud, 13).

“Dhe nëse dyshoni në atë çka i kemi shpallur robit tonë, bëne ju një kaptinë të ngjashme si ai (Kur’ani), madje thirrni edhe dëshmitarët tuaj, përveç All-llahut, nëse flisni të vërtetën. Po, nëse nuk e bëni dhe nuk mund ta bëni, atëherë ruajuni zjarrit të përgatitur për mosbesimtarët, lëndë djegëse e të cilit janë njerëzit dhe gurët.” (El-Bekaretu, 23-24).

2. Qasja ndaj shprehjeve i’xhaz dhe tehaddi historikisht ka evoluar, por megjithatë vlera kryesore ka mbetur. Orientalisti i njohur G. E. von Grunebaum, në shkrimin e tij mbi ‘I’xhazin’ në The Encyclopaedia of Islam vë në spikamë evoluimin historik të këtyre shprehjeve, duke pohuar se “shprehja i’xhaz nga gjysma e dytë e shekullit të tretë h./ nëntë gr. bëhet term teknik për pamundësinë e imitimit apo për karakterin unikal të Kur’anit sipas përmbajtjes dhe formës. Përkufizimet e shumta deskriptive të fjalës i’xhaz pas shekullit IV h./ X gr.nuk dëftojnë dallime qenësore.”
Në veprat teologjike rëndom do të gjejmë pohimet se i’xhazi i Kur’anit dhe tehaddi i Kur’anit janë konfirmimi më i madh i pejgam-berisë së Muhammedit a. s. Këtë e mbështesin në përsosurinë e Kur’anit në krahasim me poezinë apo prozën, me të cilën vetëm në shikim të parë kanë ngjashmëri. Kur’ani këtë e kundërshton:

“Innehu le kawlu resulin kerim. Ma huwe bi kawli sha’irin kalilen ma tu’minun. We la bi kawli kahinin; kalilen ma tedhdhekkerun. Tenzilun min rabbi’l-alemin.” (El-Hakkatu, 40-43).

“Ai është njëmend fjalë e shpallur e Pejgamberit fisnik. Dhe nuk është fjalë e ndonjë poeti, por ju pak kush besoni! Dhe as fjalë të ndonjë magjistari, por ju pak mendoni! Është shpallur nga Zoti i botave.” (El-Hakkatu, 40 - 43).

Fjalët kur’anore mohojnë ngjashmërinë e Shpalljes me poezinë (sexh’, prozë e rimuar), e cila është prodhim i aktivitetit të frymës njerëzore. Konfirmimi se Kur’ani nuk është fjalë e ndonjë poeti, as fjalë e ndonjë magjistari ndihmon që të folurit e Kur’anit të kuptohet si diskurs i Shpalljes që kapërcen poezinë, sepse të folurit e Zotit është i pakrahasueshëm. Të gjitha diskutimet lidhur me ngjashmëritë e Kur’anit me poezinë janë abuzuese, të gabueshme dhe politeiste.
G. E. von Grunebaum me të drejtë vëren se analizat që i bëhen Kur’anit dallojnë nga analizat që i bëhen Biblës nga filologët perëndimorë. Në këtë ka ndikuar i’xhazi i Kur’anit, sepse autorët muslimanë e kanë të qartë se nuk mund të kritikohet një tekst që e kapërcen, ngadhënjen, ngazëllen njeriun. Po ashtu, dëgjuesit dhe pranuesit e parë të Kur’anit nuk e pranuan Kur’anin për shkak të rimës së Kur’anit, por për shkak të koncepteve dhe porosive që sjellë ai, nuk e pranuan Kur’anin për shkak të metrikës së tij në suret e shkurtëra, por për shkak të të vërtetave të thella që ruan Kur’ani në gjuhë të madhe. Kjo vjen edhe nga arsyeja, sepse ‘të vërtetat e magjistarëve’ me shekuj nuk e ndryshuan jetën dhe mendjen e njerëzve, kurse të vërtetat kur’anore për një kohë të shkurtër thyen inferioritetin shumëshekullor të arabëve dhe popujve tjerë për t’u bërë vravashkë për mileniume deri në Ditën e fundit. Shembujt që i lexojmë në literaturë burimore dëshmojnë fuqinë universale të Kur’anit në ndryshimin e koncepteve dhe perceptimeve njerëzore apo manifestimin e pafuqisë dhe paaftësisë para Kur’anit apo pjesëve të tij të caktuara, që manifeston magjepsje, fanitje, magji të vërtetë dhe poezi të pashpjegueshme në mosbesimin e Velid ibn Mugires dhe besimin e Umer ibn Hattabit.


I’xhazi ndër shkencëtarët

Analiza e literaturës islame mbi Kur’anin vë në pah dy qasje në raport me i’xhazin e Kur’anit:

a) Qasja klasike . - Mufesirët / komentuesit klasikë muslimanë i’xhazin e Kur’anit para së gjithash e kërkonin në stilin e tij, në figurat stilistike që i përdor, në shkurtësinë dhe vetue-shmërinë e rrëfimeve të tij të cilat, sikur bubullima shkretinore janë vulosëse, të fuqishme, mbi lexuesit bëjnë ndikim të thellë.
Orientalisti tashmë i cituar, von Grunebaum, pohon se pikëpamja ortodokse i’xhazin e Kur’anit e sheh në ‘karakterin unikal të paarrritshëm’ të Kur’anit, në kompozicionin e shkëlqyeshëm dhe në shkallën e lartë të elokuencës’, në përsosmërinë që njerëzia nuk mund ta imitojë.
Fakti që provokimi kur’anor (tehaddi) kurrë nuk ka marrë përgjigje meritore, as gjatë kohës së Muhammedit a.s. , as më vonë , bëri që fenomeni i manifestimit të pamundësisë njerëzore që ta imitojë Librin e shenjtë apo një pjesë të tij në përmbajtje apo formë të emërtohet me termin i’xhaz. Kjo ndodhi vetëm në shekullin III h./ IX gr., duke marrë kuptimin teknik në kuptim të pakrahasueshmërisë mbinatyrore të Kur’anit. Kishte edhe autorë që i’xhazin nuk e identifikonin ekskluzivisht me epërsinë unikale stilistike të Kur’anit kundrejt shkrimeve të tjera, duke e zgjeruar kuptimin e tij, por ky mendim mbeti në pakicë.
El-Bakil-lani në veprën e tij “I’xhaz’ul-Kur’an” pajtohet me karakterin unikal të retorikës së Kur’anit dhe me stilin e tij të shkëlqyeshëm, por shton se i’xhazi shtrihet edhe në njoftimin e tij mbi çështjet eskatologjike, mbi faktin se Muhammedi a. s. ka qenë ummij (analfabet) dhe mbi nadhmin.
Kontribut të konsiderueshëm dhe ndoshta të pakapërcyeshëm deri tash kanë dhënë edhe El-Xhurxhani me Delail’ul-Kur’an , Ez-Zamahsheri me El-Keshshaf , Ez-Zerkeshi me El-Burhan, dhe Es-Sujuti me El-Itkan, me vërejtjen se dy të fundit nuk kanë sjellë diçka kreative në këtë fushë, por kanë ndihmuar që kjo fushë të zhvillohet dhe të degëzohet në: ilm’ul-meani, ilm’ul-bejan dhe ilm’ul-bedi’.

b) Qasja bashkëkohore, moderniste . – Mufesirët / komentuesit bashkëkohorë modernistë, nën ndikimin e komentimit shkencor të Kur’anit, i’xhazin e Kur’anit e shohin në anticipimin e zbulimeve shkencore, në atë që quhet pajtueshmëria ndërmjet kozmologjisë kur’anore dhe kozmologjive të pranuara aktuale dhe pajtueshmërive të disa rrëfimeve kur’anore (p. sh. mbi trupin e faraonit ) dhe disa zbulimeve bashkëkohore shkencore.
Disa të tjerë, si Reshad Halifa, i’xhazin e Kur’anit e shohin në hulumtimet kompjuterike të Kur’anit. Ky mendon se i’xhazi është në sistemin konsistent kodues matematikor të tekstit të Kur’anit, të bazuar në numrin 19. Ai mendon se ky sistem është dëshmi e mrekullisë kur’anore.
Për ekzegjetët modernë të Kur’anit pajtueshmëria e ajeteve të Kur’anit dhe të shkencës është dëshmi bindëse për vërtetësinë e shpalljes së Muhammedit a. s., sepse ato janë pohuar para katërmbëdhjetë shekujsh dhe vetëm tash po vërtetohen nga shkencat përkatëse.
Ata pohojnë se pikëpamja shkencore e i’xhazit, i cili manifestohet në anticipimin e shumë të vërtetave mbi Kozmosin, jetën dhe njeriun, është më i madh se i’xhazi gjuhësor, sepse i’xhazin gjuhësor e kupton një numër i vogël njerëzish, kurse këtë pikëpamje e kuptojnë thuajse të gjithë: fazat eonike të krijimit të Kozmosit, lëvizjes së trupave qiellorë, pluralitetin e botave, dritën e Diellit, spermatozoidin, vijat e holla të majeve të gishtave, atomi, etj.
Muhammed Abduhu nuk elaboron gjerësisht i’xhazin, por ndalet në faktin se Kur’ani është çudi e papërsëritur si dëshmi e pejgamberisë së Muhammedit a. s.
Mirëpo, në qasjen moderne të i’xhazit kemi dallime në interpretim. Kështu për shembull, Sejjid Kutubi dallon tri veçori të jashtëzakonshme të Kur’anit:
a) Legjislacioni korrekt për çdo kohë (teshri’un salihun li kul-li zemanin);
b) Njoftimi për eskatologjinë (ihbaru an’il-gajbi);
c) Dituri kozmologjike mbi krijimin e gjithësisë (ulum’ul-kewnijjeti fi halk’il-kewni).
Sipas shkencëtarit tjetër të Kur’anit Halefullah Ahmed, i’xhazi i Kur’anit është në porositë e rrëfimeve të tij e jo parësisht në vërtetësinë e këtyre rrëfimeve.
Pas shumë analizave e përsiatjeve Musa Shahin Lashin dëshmitë më ekspresive për i’xhazin në Kur’an i sheh si vijon:
a) I’xhazi i Kur’anit përbëhet në rrëfimet mbi:

- Të panjohurat që kanë ndodhur në të kaluarën janë rrëfimet mbi pejgamberët e hershëm, mbi faraonin, pastaj krijimi i Ademit a. s., rrëfimi mbi popujt e kaluar, mbi rebelimin e popujve kundrejt pejgamberëve dhe dënimet ndaj tyre etj.
- Të panjohurat në të tashmen janë rrëfimet mbi njeriun në përmbrendësen e nënës (“Ne e kemi krijuar njeriun nga palca e tokës. Pastaj e bëjmë pikë fare në një vend të sigurt.”) (El-Mu’minun, 12-13).
- Të panjohurat që do të ndodhin në të ardhmen, siç është rasti me njoftimin se Bizantinët megjithatë do të ngadhënjehen pas disa viteve kundër armiqve të tyre Persianëve. (“Bizantinët u mundën. Në tokën më të afërt, por ata, pas humbjes së tyre, do të ngadhënjejnë.”) (Err-Rrum, 1-3).

b) I’xhazi i Kur’anit zë fill në rregullimin e Kur’anit, sistemin, rendin dhe në të pazakonshmen në të folurit e arabëve. Kur’ani është elokuent, i qartë, ndikon fuqishëm te dëgjuesit dhe është e pamundur praktikisht të imitohet.
Sipas shkencëtarit Subhi Salih figurat stilistike në Kur’an konsiderohen si dominuese në i’xhazin kur’anor. Ai dallon katër lloje figurash stilistike më ekspresive në Kur’an:

1. Krahasimi – teshbih’ul-Kur’ani;
2. Metafora – istiaret’ul-Kur’ani;
3. Metafora në kuptim të ngushtë – mexhaz’ul-Kur’an;
4. Metonimia – kinajet’ul-Kur’ani.

Po ashtu, Subhi Salih preokupohet edhe me “pamundësinë dhe pafuqinë e imitimit të Kur’anit në tonalitetin dhe melodinë e tij” (El-I’xhazu fi nagm’il-Kur’ani), duke konfirmuar se muzikaliteti i Kur’anit është i lidhur ngushtë me tematikën e trajtuar. Kështu për shembull, sure të caktuara mbajnë emrin e pejgamberit të caktuar, apo sure të caktuara trajtojnë çështje të caktuara dhe ekuivalent kësaj është edhe tonaliteti i sureve apo ajeteve kur’anore.
Është i pakalueshëm edhe dijetari i madh egjiptian i shekullit XX, Muhammed Ebu Zehreh, i cili i’xhazin e Kur’anit nuk e sheh vetëm në gjuhën e tij, në dimensionin e tij formal apo në përmbajtjen e tij, por edhe në dispozitat, shqyr-timet, argumentimin, ndikimin e tij e të tjera.
Dijetari tjetër modernist tashmë i cekur, Abdulkerim El-Hatib në studimet e tij të i’xhazit, të emërtuara si ‘perceptim i ri’ i tij pohon se ekzistojnë katër pikëpamje të i’xhazit:
1. Kur’ani flet për të vërtetën absolute (es-sidk’ul-mutlak), duke trajtuar të gjitha realitetet universale, religjioze dhe të kësaj bote dhe ia prezanton njerëzisë thelbin e tyre;
2. Toni autoritativ i Kur’anit për shkak të prejardhjes së tij të lartësuar;
3. Kompozicioni dhe stili superior i Kur’anit në prezantimin e formës më të mirë dhe më të përsosur;
4. Shpirtërorja kur’anore (ruhanijjeh), duke përcjellur urdhërin, dispozitën, gjykimin, vullnetin e Zotit.
Edhe autori bashkëkohor Muhammed Ali Es-Sabuni i kushton rëndësi i’xhazit të Kur’anit. Ai mendon se i’xhazi mund të klasifikohet në dhjetë fusha kryesore, disa prej të cilave po i theksojmë në vazhdim:

1. Rregullimi i shkëlqyeshëm i Kur’anit;
2. Legjislatura plotësisht e përsosur dhe precize;
3. Njoftimet mbi të panjohurën;
4. Pajtueshmëria me shkencat moderne
kozmologjike;
5. Përmbushja e të gjitha gjërave që i ka parapa Kur’ani;
6. Përfshirja e diturive dhe njohurive etj.

Shumë autorë dhe studime bashkëkohore ndjekin Ali Sabunin.
Mbase më larg prej autorëve bashkëkohorë në analizimin e i’xhazit të Kur’anit ka shkuar Ahmed Izuddin Abdullah Halefullah i cili në studimin e tij të vëllimshëm dhe mjaft interesant “El-Kur’an jetehadda” (Kur’ani thërret në garim) i’xhazin e shtron nga shumë kënde dhe nga shumë pikëpamje.
Në studimet moderne perëndimore, që nuk janë të pakta, zhvillimet kanë shkuar jo në pikëpamje të estetikës dhe retorikës, por kryesisht në pikëpamje të perspektivës historike të zhvillimit të teologjisë islame ose të përvojës dialektike të shoqërisë muslimane në zhvillim. Sipas pohimeve të tyre, dogma e i’xhazit të Kur’anit më tepër është zhvilluar si apologji e statusit kanonik të Kur’anit në bashkësinë muslimane sesa si dëshmi e pejgamberisë së Muhammedit a. s. Të rrallë janë ata që i kanë kushtuar rëndësi stilit dhe estetikës kur’anore, ku bën pjesë von Grunebaum, Arthur J. Arrbery e Pickthall. Orientalisti A. J. Arberry Kur’anin e përshkruan si: “ajo simfoni e papërsëritur”, “po ata zëra që njeriun e shpiejnë në lotë dhe ekstazë”.
Mirëpo, trendet më të reja në perëndim, por edhe ndër muslimanët shkojnë në studimin e Kur’anit per se dhe si tekst letrar, për të kuptuarit e thellë të islamit si religjion. Edhe Muhammed Arkun insiston në metodologji dhe qasje tjetërfare, duke shkuar më tej filologjisë, duke transcenduar kriticizmin historik të orientalizmit dhe tradicionalizmin e dijetarëve muslimanë, duke insistuar që gjuha religjioze kur’anore duhet të trajtohet tjetërfare nga gjuhët tjera, me ndihmë të qasjeve moderne semantike dhe strukturaliste në dritën e disiplinave antropologjike dhe socio-kulturore.




Përfundim

Çështja e i’xhazit të Kur’anit është ndër problemet thelbësore në konceptimin dhe në perceptimin e Kur’anit në tërësi dhe të Islamit si fe në pikëpamjen shpirtërore dhe materiale, vertikale dhe horizontale.
Kur’ani është i jashtëzakonshëm, i veçantë dhe tjetërfare nga çdo gjë njerëzore, për shkak se Burimi i tij është tjetërfare nga çdo burim njerëzor apo tjetër të shprehjes artistike, prandaj edhe puna në hulumtimet, përsiatjet dhe studimet e Kur’anit nuk kanë përfunduar, siç nuk do të përfundojë i’xhazi i Kur’anit deri në Ditën e fundit.
Trashëgimia e shkruar mbi dhe rreth i’xhazit dhe tehaddisë së Kur’anit gjatë historisë, në kooperim me hulumtimet dhe studimet moderne muslimane, por edhe me ato perëndimore, çështjen e i’xhazit të Kur’anit mund ta shpien përpara në aspekt të të kuptuarit shumështresor, i cili do t’i shërbejë funskionit të tij në të thelluarit dhe të kuptuarit e kuptimeve dhe dimensioneve polisemike të Kur’anit dhe në të kuptuarit më të drejtë dhe më të plotë të vetë fesë islame.


Nexhat Ibrahimi
nexhatib@yahoo.com

Artikujt e fundit:

11.12.2022
Parathënia e Përkthimit të Kur'anit nga Sherif Ahmeti

08.11.2008
Kur'ani apo Hadithet?

25.09.2008
Si ta ndryshosh vetveten?

12.09.2006
Mbi përkthimin e Kur’anit

12.09.2006
Pikëpamje të konceptimit të i’xhazit kur’anor