Artikujt

Edhe ju mund të shtoni artikull...
Kliko këtu...

KUR'AN-i NË GJUHËN SHQIPE

27.08.2006

I konsideruar sintezë e të gjithë librave të shenjtë, ka qenë, çka është e kuptueshme, një nga librat më të përhapur dhe më të përdorur në popullsinë myslimane shqiptare. Këtë e dëshmojnë dorëshkrimet që ruhen sot te ne , edhe pse të pakëta, si dhe botimet e shumta të tij jo vetëm në arabisht, por dhe në shqip e në shumë gjuhë të tjera.
Më 1986 në Stamboll doli në qarkullim "Bibliografia botërore e përkthimeve të Kur’anit të Shenjtë të botuara më 1513-1980" e përgatitur nga Qendra e Kërkimeve për Historinë, Artin dhe Kulturën Islamike, që drejtohet nga Prof. Dr. Ekmeleddin Ihsanoglu. Në të janë përfshirë edhe disa botime të bëra në Shqipëri para Luftës së Dytë Botërore. Ky botim shumë i vlefshëm bibliografik përbën një bazë shumë të mirë për kërkime të mëtejshme në këtë fushë të kulturës botërore. Fjala është për përkthime të librit të shenjtë, Kur’anit, në të gjitha gjuhët e botës.
Nxitur nga ky botim iu vura punës për t’i çuar më tej kërkimet lidhur me përkthimet e pjesshme apo të plota të bëra në vendin tonë dhe te shqiptarët, në përgjithësi, jo vetëm pas vitit 1980 deri kur shkojnë kërkimet e botimit në fjalë, por dhe për të plotësuar më tej të dhënat e njohura deri më tani dhe të pasqyruara në këtë bibibliografi të përbotshme. Botimet e kolegëve tanë në Kosovë dhe në diasporë na ndihmojnë për ta plotësuar sot këtë punë.
Interesimi i masës së shqiptarëve për t’u njohur drejtpërsëdrejti me fjalën e shenjtë të Kur’anit ka qenë i hershëm. Po ashtu të kahershme kanë qenë dhe përpjekjet e mjaft intelektualëve islamë për ta mundësuar një gjë të tillë. Një ndërmarrjeje të tillë i pat hyrë dhe Shemsetin Sami Frashëri për ta përkthyer atë në gjuhën turke, por botimi i këtij përkthimi u ndalua nga qeveria osmane dhe pjesët e përkthyera u asgjësuan.

Përkthimi i parë i Librit të Shenjtë - Kur'an-it në gjuhën shqipe nga një bashkatdhetar i krishterë
Përkthimet e para të librit të shenjtë të besimit mysliman Kur'anit datojnë nga mesi i viteve 20-të të shekullit tonë. Mund të duket si e çuditshme, por është e vërtetë që përkthyesi më i parë i këtij libri të shenjtë, i njohur deri më sot, është një bashkatdhetar i yni i besimit të krishterë, ortodoks, e pikërisht atdhetari korçar dhe studiuesi i mirënjohur i historisë sonë mesjetare dhe më gjerë qysh para Çlirimit, Ilo Mitkë Qafëzezi.
Midis monumenteve të kulturës botërore që ka tërhequr vëmendjen e tij është edhe Libri i Shenjtë i bashkatdhetarëve të tij myslimanë. Ai bëri përkthimin e parë, kuptohet, të pjesshëm, të këtij libri në gjuhën shqipe, duke u mbështetur në përkthimin anglisht të bërë nga George Sale. Nga gjithë libri ai arriti të botonte pjesën e parë në Rumani më 1921. Këtë botim autori ua dedikon, siç shprehet vetë, "Bashkatdhetarëve kombëtarë të Shteteve të Bashkuara t'Amerikës". Ndërsa fashikullin e dytë të këtij botimi ai arriti ta shtypë në Korçë, pas gjashtë vjetësh, më 1927.
Motivet nga të cilat ai u nis në përkthimin dhe botimin e Kur'anit të shenjtë i bën të qarta në parathënien e botimit të parë, kur shkruan: "Le të bëjmë nga librat fetarë, çështje të kulluar kombëtare. S'është nevoja të dobëtojmë ndjenja të shpirtit. Nga këjo nuk e gjen fare dem Shqipërin' e sotme. Vetëm fanatizmi fetar duhet ndjekur edhe luftuar, gjer të shduket nga zemrat e Shqiptarëve që e duan Shqipërinë'e lirë ndë radhë qytetërimi. Tjetrazi jemi të humbur".
Jo vetëm në fushën e mendimit, por edhe në fushë të zbatimit të tyre praktik Ilo Mitkë Qafëzezi ka dhënë prova të një koncepti të gjerë dhe përparimtar për bashkëjetesën dhe mirëkuptimin midis besimtarëve të feve të ndryshme në atdheun e tij. Duke pasur parasysh përpjekjet e armiqve të vendit tonë dhe të agjenturave të tyre për t'i përdorur besimet e ndryshme fetare që ekzistojnë në Shqipëri si mjete për përçarjen e popullit tonë, për ta penguar atë të ecë në rrugën e lirisë dhe të përparimit, Ilo Mitkë Qafëzezi i hyn me shumë guxim dhe pa komplekse një pune të tillë jo të lehtë.
Bashkatdhetari ynë i krishterë niset në këtë punë të karakterit iluminist nga bindja e plotë që besimi mysliman, që është besimi i pjesës më të madhe të vëllezërve të tij të një gjaku, nuk është pengesë, siç mund të pretendojë ndokush, për përparimin dhe qytetërimin e pjesës më të madhe të popullsisë shqiptare dhe të vetë vendit tonë. Me këtë qëndrim ai jo vetëm dëshmonte se ishte për bashkimin kombëtar të shqiptarëve pa dallim besimi por dhe punoi në këtë drejtim. Ai përshëndeste dhe përkrahte gjithë luftëtarët e bashkimit të vërtetë të shqiptarëve.
Pavarësisht se përkthimi i parë i Kur’anit në gjuhën shqipe i realizuar nga Ilo Mitkë Qafëzezi më 1921 dhe 1927 është një botim pa shumë pretendime në fushën e tekstologjisë kuranike në gjuhën shqipe, në botimet tona të kësaj fushe ai ka meritën jo vetëm se është i pari, por edhe se është ndërmarrë nga një bashkatdhetar kristian. Si i tillë ai mbetet dëshmi e gjallë e tolerancës fetare shumëshekullore midis shqiptarëve, si një provë e angazhimit të përbashkët në rrugën e emancipimit kombëtar dhe demokratik të shqiptarëve pa dallim besimi. Ai është gjithashtu provë e besimit të ndërsjellë të vëllezërve të çdo feje që flet për aftësinë e tyre për përparim shoqëror dhe kulturor të gjithanshëm.

Përpjekjet e para për një përkthim shkencor të Kur’an-it
Pas Shpalljes së Pavarësisë dhe konsolidimit të shtetit shqiptar interesimi për përkthimin e Kur’anit në gjuhën amtare u rrit shumë. Me zgjerimin e arsimit në gjuhën shqipe domosdoshmëria e një përkthimi të tillë u ndje dhe më tepër. Kësaj nevoje iu përgjigj në mënyrë të institucionalizuar Kongresi i parë mysliman shqiptar. Ky qëndrim i drejtë nuk ishte ndikim mekanik i reformave qemaliste në Turqi, por qe shprehje dhe sanksionim i dëshirave dhe bindjeve të shqiptarëve myslimanë për zhvillimin e besimit të tyre mbi baza kombëtare dhe bashkëkohore.
Fakti që përkthyesi i parë i fjalës Kuranore në shqip nuk është një mysliman ka shpjegimin e vet. Sigurisht që mendimi jo i drejtë i disa klerikëve fanatikë, se fjala hyjnore mund të transmetohej vetëm në gjuhën e Profetit, nuk ka ndikuar për mirë në këtë drejtim. Porse, siç dihet nuk kanë munguar dhe klerikët atdhetarë, të cilët u angazhuan vetë në drejtimin e punës për sigurimin e një përkthimi sa më shkencor të librit të shenjtë për besimtarët e tyre. Jo rastësisht në krye të këtyre përpjekjeve ndeshim klerikë të shquar në fushën e teologjisë islame, por dhe në fushën e atdhetarizmit si Hafiz Ali Korça dhe Hafiz Ibrahim Dalliu. I pari, pothuajse njëkohësisht me Ilo Mitkë Qafëzezin, botoi përkthimin e 37 ajeteve dhe të dy sureteve të Kur’anit, në Shkodër më 1926.
Po në Shkodër më 1929 botohet dhe Sureja e Jasinës në përkthimin e Shefqet Mukës, me pseudonimin "Shkodrani". Një botim tjetër i Suresë së Jasinës botuar në Shkodër, pa vit botimi, mund të jetë e të njëjtit përkthyes.
Pa kaluar shumë kohë nga këto sprova për përkthime dhe botime të pjesshme, shef dritën e botimit një përkthim mjaft i plotë së bashku me komentin i bërë nga Hafiz Ibrahim Dalliu nën titullin "Ajka e kuptimeve të Kur'ani Qerimit", botuar në tre vëllime dhe disa fashikuj midis viteve 1929, 1930, 1931 dhe 1942. Ky është jo vetëm një përkthim më i plotë, por është bërë nga një njohës shumë i aftë e teologjisë islame, i interpretimit të mendimit kuranor. Fakti që ky botim i parë i Kur’anit në gjuhën shqipe zgjati afro 15 vjet flet për seriozitetin dhe skrupulozitetin e përgatitësit të tij.
Krahas përpjekjeve të Hafiz Ibrahim Dalliut për një përkthim të plotë të Kur’anit vazhdojnë dhe përkthime të tjera të pjesshme si ato të Abdullah Zemblakut në Korçë më 1930 e 1934. Ferit Vokopola, nga ana tjetër, na ka dhënë përkthimin e disa vargjeve kuranore, të realizuara përmes frengjishtes, në gjuhën shqipe. Nuk munguan dhe komentet e Librit të Shenjtë të myslimanëve. Hulumtimi i botimeve të tilla do të kërkonte një vëmendje të veçantë.
Nuk është i rastit fakti që ky përkthim dhe botim madhor fillon e vihet në jetë fill pas Kongresit të parë mysliman shqiptar të vitit 1923. Pra, edhe nëse vërehet një farë vonese në përkthimin e këtij libri shumë të vështirë kjo ka rrjedhur dhe për mungesë të një tradite në këtë drejtim. Ndryshe nga Ilo Mitkë Qafëzezi specialistët e mirëfilltë si Hafiz Ali Korça e sidomos Hafiz Ibrahim Dalliu i kanë hyrë kësaj pune me një ndjenjë të lartë përgjegjësie, të vetëdijshëm për vështirësitë që do të ndeshnin në këtë rrugë.
Me sa duket dhe kjo traditë shumë e vyer në shqipërimin dhe komentimin e Kur’anit nuk është pasur parasysh nga përkthyesit e mëvonshëm të tekstit të plotë të librit të shenjtë. Këtu kemi parasysh që nga përkthimi i parë i bërë nga Feti Mediu në Prishtinë më 1985, e deri te përkthimi i H. Sherif Ahmeti, i cili pas botimit të tij të parë më 1988 në Prishtinë ka njohur disa ribotime në disa vende të botës dhe te ndonjë përkthim tjetër.

Botime të plota dhe të pjesshme të Kur’anit pas Luftës së Dytë Botërore
Përkthimi i parë i plotë i Kur’anit të Shenjtë që daton më 1985, është bërë në Prishtinë nga përkthyesi Feti Mediu. Ai pasohet nga përkthimi i H. Sherif Ahmetit, përkthim, i cili, siç shihet edhe nga shënimet e mëposhtme bibliografike, ka njohur disa ribotime të bëra në Romë më 1990 si dhe në disa vende të botës arabe marrë nga botimi i parë i tij që ka dalë në Prishtinë më 1988. Ky përkthim është ribotuar në Kajro më 1992, në Islamabad më 1993 dhe së fundi në Medinë.
Krahas tyre kemi dhe përkthime të tjera të plota të Kur’anit. Ndërkohë vijojnë dhe botime të përkthimeve të pjesshme.
Tre përkthimet e mësipërme dhe sidomos ribotimet e shumta të bëra në dhjetëvjeçarin e fundit dhe sidomos në këto pesë vitet e fundit vijnë të plotësojnë jo vetëm prapambetjen e trashëguar në këtë fushë të kulturës, në përgjithësi, por dhe nevojat e shumta dhe të ngutshme të krijuara si rrjedhim i pasojave të mbylljes së institucioneve fetare dhe të ndalimit të ushtrimit të besimeve dhe të riteve fetare në vitet gjashtëdhjetë në Shqipëri.
Pa pretenduar që kjo skicë bibliografike tejet modeste të jetë e plotë, gjithsesi shpresohet të jetë një shtysë në kërkimet e mëtejshme për të dhënë, në të ardhmen, një bibliografi të plotë të botimeve fetare në gjuhën shqipe dhe për të ndihmuar në studimet krahasuese në fushën të përkthimit të Kur’anit të madhnueshëm.
Gjurmimet e mëtejshme mund të na japin të dhëna të reja lidhur me përpjekjet e bëra dhe më parë për përkthimin e Librit të Kur’anit. Lidhur me botimet e ndryshme të literaturës islame (një vend të veçantë midis tyre zë përkthimi i Kur’anit) në shqip mbetet në rend të ditës kërkesa që gjuha e tyre të jetë në nivel të kohës.
Me përkthimin e Kur’anit në gjuhën shqipe, siç pranohet tashmë, është bërë një punë shumë e madhe dhe shumë e dobishme dhe këso dore shqipja edhe në këtë fushë hyri në bashkëmarrëdhënie me gjuhë e me kulturë të mëdha të njerëzimit. Porse krahas kësaj shtrohet çështja: "...a qe e zonja shqipja, ose më mirë, a qenë të zotët shqipfolësit të hynin të barabartë në këto bashkëmarrëdhënie? Sipas gjuhëtarëve kjo mbetet një çështje me pikëpyetje".


Gazmend Shpuza,
Instituti i Historisë

Artikujt e fundit:

11.12.2022
Parathënia e Përkthimit të Kur'anit nga Sherif Ahmeti

08.11.2008
Kur'ani apo Hadithet?

25.09.2008
Si ta ndryshosh vetveten?

12.09.2006
Mbi përkthimin e Kur’anit

12.09.2006
Pikëpamje të konceptimit të i’xhazit kur’anor